Dạy học văn: hãy bắt đầu từ nhan đề tác phẩm

Từ thực tế giảng dạy, chúng tôi nhận thấy có nhiều con đường để tiếp cận với những giá trị của tác phẩm, trong đó có một phương pháp khá đơn giản và hữu hiệu là tiếp cận từ chính nhan đề của tác phẩm. Nhà thơ Xuân Diệu đã có lần phát biểu đại ý các nhà văn khi đặt tên cho tác phẩm cũng trăn trở như cha mẹ đặt tên cho con. Thật vậy, quá trình sáng tạo cũng “mang nặng đẻ đau”, khi “đứa con tinh thần” ra đời nhà văn cũng có niềm vui sướng,...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Dạy học văn: hãy bắt đầu từ nhan đề tác phẩm Dạy học văn: hãy bắt đầu từ nhan đề tác phẩmTừ thực tế giảng dạy, chúng tôi nhận thấy có nhiều con đườngđể tiếp cận với những giá trị của tác phẩm, trong đó có mộtphương pháp khá đơn giản và hữu hiệu là tiếp cận từ chính nhanđề của tác phẩm.Nhà thơ Xuân Diệu đã có lần phát biểu đại ý các nhà văn khi đặttên cho tác phẩm cũng trăn trở như cha mẹ đặt tên cho con. Thậtvậy, quá trình sáng tạo cũng “mang nặng đẻ đau”, khi “đứa continh thần” ra đời nhà văn cũng có niềm vui sướng, hạnh phúcnhư người mẹ người cha vừa có thêm một đứa con; rồi “đứa continh thần” ấy còn khiến nhà văn phải bận tâm nhiều, chăm chútsau mỗi lần tái bản. Và có “đứa con tinh thần” đem lại cho chamẹ vinh quang, hạnh phúc, nhưng cũng có không ít nhà văn laođao khốn khổ vì “đứa con tinh thần” của mình.Trong các đề thi tuyển sinh vào đại học, cao đẳng và thi tốtnghiệp THPT cũng đã không ít lần đề cập ý nghĩa nhan đề tácphẩm. Ví dụ: “Giải thích ý nghĩa nhan đề “Rừng xà nu” củaNguyễn Trung Thành”; “Truyện ngắn “Chí Phèo” của Nam Caođã mấy lần đổi tên? Ý nghĩa của những tên gọi ấy?”, “Giải thíchý nghĩa nhan đề và lời đề từ bài thơ “Tiếng hát con tàu” của ChếLan Viên…Nhan đề của tác phẩm là một tín hiệu nghệ thuật quan trọng,nhưng một số GV vẫn còn coi nhẹ, bỏ qua yếu tố này. Chúng tôitrong quá trình giảng dạy luôn lưu ý học sinh tìm hiểu ý nghĩanhan đề của tác phẩm. Đây là một cách hay để tạo sự chú ý, kíchthích hứng thú của các em. Đối với những nhan đề đặc sắc, có ýnghĩa bao quát chủ đề của tác phẩm như “Thu điếu, Thu ẩm,Thu vịnh” của Nguyễn Khuyến, “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố, “Đôimắt” của Nam Cao, “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn MinhChâu, “Bác ơi!” của Tố Hữu..chúng tôi luôn dành một lượngthời gian thích đáng để hướng dẫn học sinh giải mã. Ngay cảnhững nhan đề có vẻ bình thường như “Tấm Cám” (truyện cổtích), chúng tôi cũng tìm ra được thông tin có ý nghĩa. Ví dụ:Tại sao tác giả dân gian lại đặt nhan đề là “Tấm-Cám” chứkhông đặt nhan đề “Tấm-Dì ghẻ”? (vì xung đột chủ yếu của tácphẩm là xung đột giữa Tấm và Cám, chứ không phải là Tấm vàdì ghẻ); rồi tên Tấm và Cám có ý nghĩa gì? (là cách đặt tên concái phổ biến của người xưa, đặt tên theo những vật dụng bìnhthường trong cuộc sống-“cái kèo cái cột thành tên”; tấm và cámđều là sản phẩm từ hạt lúa, hàm ý một người cha sinh ra, songlại khác nhau về chất: tấm đáng quý hơn cám…Như vậy, chỉ một nhan đề có vẻ bình thường đã gợi mở ra baođiều thú vị, sâu sắc.“Vợ chồng A Phủ” (Tô Hoài) cũng là một nhan đề có vẻ bìnhthường. Song thực ra không phải là không có gì để khai thác: Mịvà A Phủ vốn là những người xa lạ, nhưng do một cảnh ngộ đặcbiệt, họ đã đến với nhau và trở thành “Vợ chồng A Phủ”, quátrình trở thành “vợ chồng” của họ là một sự vươn lên từ bóng tốiđến ánh sáng; hoàn cảnh đen tối dưới ách áp bức của thống lý PáTra khiến họ thành vợ chồng, song chỉ có cách mạng mới đemlại hạnh phúc bền vững cho họ; điều ấy lí giải vì sao cặp vợchồng ấy đến với cách mạng và trung kiên với cách mạng.Với tác phẩm “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” của Hoàng PhủNgọc Tường, người đọc đã mê ngay từ cái nhan đề. Đó là mộtnỗi niềm, một sự vương vấn, một cảm xúc bâng khuâng…mangmột vẻ đẹp đầy chất thơ. Với nỗi niềm mê say ấy, tác giả đã dẫndắt người đọc đi đến tận cùng của tri thức văn hóa và thẩm mĩđã tạo nên dòng sông Hương, cái nôi của văn hóa Huế.“Vợ nhặt” cũng là một nhan đề độc đáo. “Vợ nhặt” nghĩa là gì?Sao tác giả không gọi là “Nhặt vợ”? Cái khác biệt là ở chỗ:“nhặt vợ” là một động từ, còn “vợ nhặt” là một danh từ, chỉ một“loại” vợ (bên cạnh các “loại” vợ khác như: vợ đẹp, vợ trẻ, vợ ởquê…chẳng hạn). Và đọc xong tác phẩm, người đọc mới thấyhết được tính chất vừa hài hước, vừa xót xa, bi thảm trong cáinhan đề ấy.Ngay cả cách viết của tác giả đối với từng nhan đề cũng cầnđược lưu ý. Ví dụ Nguyễn Tuân đã viết hoa chữ “Sông” trongtác phẩm “Người lái đò Sông Đà”, bởi vì theo cách nhìn củaông, sông Đà không chỉ là một con sông bình thường mà đã trởthành một “nhân vật” đặc biệt, có cá tính, phẩm cách riêng; vàtrong tác phẩm, nhà văn đã nhiều lần sử dụng thủ pháp nhân hóađể xây dựng hình tượng. Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm cũng đãviết hoa chữ “Đất Nước”, thể hiện hàm ý tôn kính Tổ quốcthiêng liêng. Đối với những tác phẩm thơ có nhan đề là “Vô đề(“Không đề”) cũng không có nghĩa là không có gì để nói. Thựcra đây là một thủ pháp dùng cái “không” để diễn tả cái “có”, cáivô cùng, một thủ pháp gợi mở tâm tư…Mặt khác nhan đề kiểunày thể hiện tình huống sáng tạo ngẫu nhiên, tức cảnh sinh tình,cũng là một tín hiệu rất đáng lưu ý.Nhan đề tác phẩm cũng phản ánh quan niệm văn hóa, tư tưởngcủa mỗi thời. Tác phẩm văn học trung đại thường có nhan đề thểhiện thể loại đặc điểm thể loại: “Hịch tướng sĩ văn” (Trần QuốcTuấn), “Bình Ngô đại cáo” (Nguyễn Trãi), “Long thành cầm giảca” (Nguyễn Du), “Tỳ bà hành” (Bạch Cư Dị)…Có nhiều tácphẩm có chung một nhan đề như “Cảm hoài”, “Thuật hoài” (đềucó nghĩa là “tỏ lòng’’), thể hiện tính chất “phi ngã”, “vô ngã”của thi pháp văn học trung đại. Đến thời Thơ mới lãng mạn,nhan đề tác phẩm thể hiện dấu ấn cái Tôi rất rõ nét. Nhiều ngườiđã phân tích chữ “đây” trong các tác phẩm “Đây thôn Vĩ Giạ”của Hàn Mặc Tử và “Đây mùa thu tới” thể hiện cảm hứng mờigọi, dâng hiến, khát vọng giao cảm mãnh liệt… ...