Dạy Tập làm văn như thế nào ở tiểu học? (bài 2)

Tập làm văn là môn thực hành.Đó là điều hầu như ai cũng nói. Nhưng vẫn còn nhiều điều cần nói khi “nhìn lại” việc dạy thực hành này. Dường như ít người để ý đến bản chất “dạy nghề” trong dạy thực hành. Thực ra dạy kỹ năng là “dạy nghề”, dạy “kỹ thuật” dù là dạy những kỹ năng trong hoạt động trí óc(1)..Đã là học một kỹ năng thì phải học theo mẫu, phải học làm theo một quy trình. Hình như ít người chú ý đến điều đó, hơn nữa còn hiểu sai về nó. Việc...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Dạy Tập làm văn như thế nào ở tiểu học? (bài 2) Tập làm văn là môn thực hành.Đó là điều hầu như ai cũng nói. Nhưng vẫn còn nhiều điều cần nói khi “nhìn lại”việc dạy thực hành này.Dường như ít người để ý đến bản chất “dạy nghề” trong dạy thực hành. Thực ra dạy kỹnăng là “dạy nghề”, dạy “kỹ thuật” dù là dạy những kỹ năng trong hoạt động trí óc(1)..Đãlà học một kỹ năng thì phải học theo mẫu, phải học làm theo một quy trình. Hình nhưít người chú ý đến điều đó, hơn nữa còn hiểu sai về nó. Việc coi thầy đưa ra các bài mẫulà một thứ áp đặt làm học sinh rập khuôn thiếu sáng tạo khi làm văn là một biểu hiện.Cần phân biệt sao chép theo mẫu và học theo mẫu, không nên giận những kẻ sao chép màkhông thấy cái đúng trong nguyên tắc. Trước khi viết văn sáng tạo, các nhà văn đều đitìm các “mẫu” để học, tìm các bậc thầy để học “bí quyết” tham khảo “cách làm”. Trẻ họcnói và cả người lớn học nói cũng đều nghe người khác nói (như tìm đến “mẫu”, tất nhiênở đó có cái đúng, cái hay) mà học theo, “bắt chước” nói theo cách đó. Những ngườikhông đi học, những người đã thôi học đều học theo cách đó dù chưa ý thức đầy đủ.Qui trình dạy thực hànhQui trình dạy thực hành như các bác thợ cả truyền nghề, các thầy đào tạo công nhân kỹthuật làm có thể tóm lược như thế này:1. Phân tích mẫu, rút ra những điều có tính lý thuyết về cách làm.2. Cho học trò thực hành từng mức độ.- Có thể tập từng thao tác cơ bản.- Có thể lắp ráp lại theo một cái mẫu đã cho với hai giai đoạn được cung cấp vật liệu, linhkiện - tự tìm vật liệu hoặc chế tác ra các linh kiện.- Có thể làm các sản phẩm với yêu cầu sáng tạo khác nhau từ một cái “mẫu” (cải biên ởđiểm này điểm khác, có thể tạo ra một sản phẩm khác hẳn cơ bản về mặt nào đó để đápứng yêu cầu thực tế).Qui trình này không phải là trước nay không thực hiện nhưng ý thức cho rõ ràng thì chưachắc đã có ở nhiều người. Có cả chuyện thầy không biết đóng vai thợ cả làm mẫu. Cái lýluận hơi mơ hồ là tôn trọng sự sáng tạo của học sinh vì làm văn là sáng tạo hoặc cho rằnglàm văn không ai dạy được ai đã là “kẽ hở” để nhiều người không dạy cụ thể mà chỉ đóngvai… “nhà phê bình” với người sáng tác có thể thiếu thuyết phục.Có nhiều điều về dạy thực hành phải nói về hai cái công đoạn dạy lý thuyết và hướng dẫnthực hành ở môn tập làm văn.Với việc dạy lý thuyết, việc chọn mẫu là một việc còn bị thả nổi hoặc làm không đúnghướng. Xu hướng đi tìm các cái mẫu toàn bích ở các nhà văn không sai nhưng chọn cáimẫu không phù hợp lại là cái sai khá phổ biến. Ai cũng biết bài làm văn viết ra đều nhằmcái đích cụ thể, hướng vào đối tượng cụ thể. Một bài “Bàn về đọc sách” viết cho đốitượng đọc sách phục vụ việc nghiên cứu của Chu Quang Tiềm thì học sinh khó mà hiểuđược “cách phân tích để làm sáng tỏ luận điểm”.Cũng như vậy, chọn mẫu không sát, hợp với lý thuyết đã học thì cũng không tốt. Một bàinhư “Không sợ sai lầm” (ngữ văn 7/2 trang 43) thiên về bình luận hơn là chứng minh.Liệu có thể học được chứng minh (với yêu cầu cơ bản của nó) từ cái mẫu ấy? Rất nênkhuyến khích giáo viên viết những bài mẫu đoạn mẫu phù hợp với lý thuyết và sát trìnhđộ của học sinh (2).Việc phân tích các bài mẫu đưa ra cũng phải có mức độ phù hợp với yêu cầu học lýthuyết ở từng giai đoạn học sinh mới tiếp nhận được. Khi mới học khác khi học sinh đãlàm bài, ở khâu trả bài có thể bổ sung lý thuyết ở mức cao hơn.Cũng rất nên nói đến các lý thuyết rút ra. Với những người mới học, lý thuyết về cáchlàm rất cần cụ thể. Cụ thể về “khái niệm” một kiểu bài cơ bản, cụ thể về qui trình làm vàcấu trúc bài. Cùng với sự yếu kém về năng lực ngôn ngữ của học sinh, sự thiếu cụ thể, chitiết (với khái niệm đúng đắn) trong dạy cách làm bài đã làm cho chất lượng bài viết củahọc sinh sa sút lâu nay.Thực hành còn tùy thể loạiViệc hướng dẫn thực hành cũng vậy. Cần xác định rõ yêu cầu thực hành vừa sức cả về“kỹ thuật” lẫn về nội dung (thức, vốn sống). Việc trần thuật lại một câu chuyện chẳnghạn. Có thể là khôi phục lại một văn bản với sự rút gọn tước bỏ các chi tiết phụ nào đó.Có thể ở mức cao hơn: thay vai kể. Khi đã làm quen với việc kể chuyện dựa trên chất liệucó sẵn, học sinh mới có thể tự tìm chất liệu xây dựng cốt truyện… để làm loại bài kểchuyện theo truyện có thực hay hư cấu vừa sức. Với văn nghị luận cũng vậy, rất cầnđược học tập làm theo các cái mẫu phù hợp với các hình thức luyện tập thích hợp. Nếucoi nghị luận chứng minh là một kiểu bài mang tính độc lập có những đặc thù khác giảithích, khác bình luận, thì việc dạy thực hành từ tập nói đến tập viết cũng phải hướng vềyêu cầu cụ thể về thể loại với các nội dung phù hợp (từ nội dung vấn đề gắn với đời sốnghọc sinh đến trọng tâm rèn luyện về phương pháp).Lại cũng phải nói thêm về việc dạy thực hành tập làm văn là vấn đề tập nói. Với phươnghướng dạy kỹ năng giao tiếp ngôn ngữ không thể không đề cao việc dạy nói, đặt nó vàođúng vị trí của nó. Dạy nói một thứ ngôn ngữ văn hóa (không phải chỉ là “khẩu ngữ”như có người hiểu lầm khi nói về ngôn ngữ nói) thực ra là yêu cầu với tất cả các bộ mônvà nhiều thầy cô giáo các môn đã ý thức từ lâu. Trong môn văn cần có ý thức cao hơn,quan tâm đầy đủ hơn, quán triệt trong mọi khâu dạy tiếng Việt, trong mọi lúc (như khiphát biểu xây dựng bài ở dạy đọc văn bản). Đặc biệt trong môn tập làm văn, cần có ýthức từ việc chọn đề bài tập đến việc hướng dẫn nói theo yêu cầu. Kể chuyện không phảilà đọc lại một câu chuyện viết sẵn. Nghị luận có thể là “tranh luận tay đôi” không chỉ làđọc một bài “toàn vẹn” hay một đoạn viết sẵn!Cuối cùng cũng phải nêu ra sự lúng túng hiện nay trong cả nhận thức lẫn việc làm khi dạytập làm văn. Tình trạng quá đề cao sự sáng tạo khi làm văn, thậm chí đòi hỏi đào tạo“người cầm bút” (!) đã đẩy việc dạy lý thuyết đến chỗ cóp nhặt sách vở kể cả sách vởchép kinh nghiệm nhà văn để tạo ra những lời khuyên bảo hơn là những hướng dẫn cụ thểvề phương pháp. Giáo viên chắc cũng ít người đủ tư cách là “người cầm bút” để đà ...