Giáo trình Giản yếu về từ vựng và ngữ nghĩa tiếng Việt: Phần 2

Tiếp nối phần 1 của cuốn sách Giản yếu về từ vựng và ngữ nghĩa tiếng Việt, trong phần 2 sẽ trình bày về hiện tượng đồng nghĩa, trái nghĩa, đồng âm; các lớp từ vựng; hệ thống Hán Việt và các từ vay mượn. Mời các bạn cùng tham khảo phần 2 của cuốn sách.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Giáo trình Giản yếu về từ vựng và ngữ nghĩa tiếng Việt: Phần 2Ch¬ng IVHiÖn tîng ®ång nghÜa,tr¸i nghÜa, ®ång ©mI  Kh¸i qu¸t vÒ hiÖn tîng ®ång nghÜaDíi ®©y, chóng ta chØ tãm t¾t mét sè tri thøc vÒ hiÖn tîng®ång nghÜa nãi chung trong tÊt c¶ c¸c ng«n ng÷ ®Ó cã ®iÒu kiÖnchuyÓn nhanh sang hiÖn tîng nµy trong tiÕng ViÖt.1. §Þnh nghÜaNãi mét c¸ch ®¬n gi¶n, tõ ®ång nghÜa lµ nh÷ng tõ ng÷ gièngnhau vÒ nghÜa, hoÆc nghÜa biÓu vËt, hoÆc nghÜa biÓu niÖm. Trongtõ vùng cña mét ng«n ng÷, thêng cã nhiÒu tõ ng÷ ®ång nghÜavíi nhau, lËp thµnh nh÷ng lo¹t (nhãm, d·y) tõ ng÷ ®ång nghÜa.C¸c lo¹t tõ ®ång nghÜa thêng n»m trong nh÷ng trêngnghÜa nhÊt ®Þnh. Trong mét trêng nghÜa l¹i cã nh÷ng miÒnkh¸c nhau; nghÜa vÒ con ngêi miÒn cña tay nhiÒu tõ ng÷h¬n miÒn cña ch©n (vÝ dô sè lîng tõ ng÷ chØ h×nh d¸ng cñatay : bóp m¨ng, dïi ®ôc, chuèi m¾n,... nhiÒu, trong khi nh÷ngng÷ riªng cho h×nh d¸ng cña ch©n hÇu nh kh«ng cã).Trong nh÷ng miÒn kh¸c nhau vÒ mËt ®é tõ ng÷ ®ã, cãnh÷ng miÒn nhiÒu tõ ®ång nghÜa h¬n miÒn kia.2. Ph©n lo¹i§Ó cho tiÖn dïng, cã thÓ ph©n c¸c tõ ®ång nghÜa thµnh hailo¹i :a) §ång nghÜa tuyÖt ®èiNh÷ng tõ ®ång nghÜa kh«ng kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i ý nghÜabiÓu c¶m hay biÓu niÖm, cã thÓ kh¸c nhau vÒ tÝnh ®Þa ph¬ng, vÒphong c¸ch. VÝ dô cã mang vµ cã bÇu ; sèt rÐt vµ ng· níc.b) §ång nghÜa kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i ý nghÜa. Bao gåm:72 §ång nghÜa kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i biÓu c¶m §ång nghÜa kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i ý nghÜaDíi ®©y, qua ph©n tÝch c¸c tõ ng÷ ®ång nghÜa trong tiÕngViÖt chóng ta sÏ hiÓu râ sù ph©n lo¹i nµy h¬n.II  HiÖn tîng ®ång nghÜa trong tiÕng ViÖtTiÕng ViÖt rÊt phong phó vÒ hiÖn tîng ®ång nghÜa. Díi ®©ylµ c¸c vÝ dô.Tõ ®ång nghÜa ë mét vµi miÒn trong trêng biÓu vËt vÒ conngêi.1. TrÝ tuÖ, ho¹t ®éng, tÝnh chÊt cña trÝ tuÖa) C¬ quan ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ngêi: ®Çu, n·o, ãc,®Çu n·o, trÝ ãc, trÝ n·o, trÝ tuÖ, trÝ lùc, lÝ trÝ, c©n n·o,...b) Ho¹t ®éng nhËn thøc cña trÝ tuÖ : nghÜ, nghÜ ngîi, suynghÜ,... nghiÒn ngÉm, ngÉm, gÉm, t duy,... suy, suy xÐt, suy t,...xÐt, xÐt ®o¸n, ph¸n xÐt, ph¸n ®o¸n, ®o¸n, ®o¸n ®Þnh,... tiªn ®o¸n,nghiÖm,...c) Ho¹t ®éng cña trÝ tuÖ ®Ó kh«i phôc l¹i kÝ øc : nhí, ghi nhí,håi tëng,…2. TÝnh chÊt cña trÝ tuÖa) TÝnh chÊt tÝch cùc, lµnh m¹nh : th«ng minh, minh mÉn,mu trÝ, nhanh trÝ, s¸ng, s¸ng d¹, s¸ng suèt, kh«n, kh«n khÐo,...b) TÝnh chÊt tiªu cùc : ngu, dèt, ®Çn, ngèc, ngèc ngÕch, d¹i,d¹i dét, ®Çn ®én, ngu tèi, dèt n¸t,...mÊt trÝ, d¹i, cuång, ®iªn, ngé, ®iªn d¹i, cuång trÝ, cuång ch÷,ngé ch÷, dë ngêi, ngí ngÈn,...gµn, bíng, ¬ng, dë, ¬ng gµn, ¬ng bíng, lÉn, lÈm cÈm,lÈn thÈn, lÉn cÉn, hÊp, h©m,...3. Tr¹ng th¸i trÝ tuÖa) Tr¹ng th¸i tÝch cùc : s¸ng sña, tØnh t¸o, s¸ng l¸ng,…b) Tr¹ng th¸i tiªu cùc : tèi t¨m, mï mê,... cho¸ng v¸ng, s÷ngsê, th¶ng thèt,... h«n mª, mª muéi,...c) Tr¹ng th¸i cña t tëng : b¨n kho¨n, do dù, lìng lù, ph©n73v©n, rèi, bèi rèi, rèi ruét, rèi d¹, rèi trÝ, hoang mang,...4. TÝnh c¸ch con ngêia) TÝnh c¸ch tÝch cùc : thËt thµ, thËt, th¼ng, th¼ng th¾n, ngay,ngay thËt, ngay th¼ng, trung thùc, trung trùc,...b) TÝnh c¸ch tiªu cùc : gian, gian dèi, gian tr¸, gian x¶o, x¶otr¸, gian hiÓm, gian ngoan, trÝ tr¸, cong queo, quanh co, l¾t lÐo,...c) TÝnh c¸ch tiÕp vËt tÝch cùc : «n hoµ, ®iÒm ®¹m, ®»m tÝnh,®iÒm tÜnh, trÇm tÜnh,... kiªn tr×, kiªn nhÉn, nhÉn n¹i, nhÉnnhôc,...d) TÝnh c¸ch tÝch cùc tiªu cùc : nãng, nãng n¶y, nãng véi,lanh chanh,…5. Tr¹ng th¸i t×nh c¶m cña con ngêia) vui, vui vÎ, vui lßng, hå hëi, hëi lßng hëi d¹, m¸t lßng, m¸td¹, tho¶ lßng, tho¶ d¹,...síng, sung síng, síng d¹, síng vui, kho¸i, kho¸i tr¸,...b) buån, rÇu, sÇu, buån b·, buån rÇu, rÇu rÜ, ©u sÇu, u buån,u sÇu, rÇu lßng, sÇu n·o, n·o nuét, n·o lßng, bi ai, sÇu o¸n,...c) bèc, bèc ®ång, h¨ng, h¨ng h¸i, h¨ng say, s«i næi, say sa,nång nhiÖt, hµo høng, phÊn khëi,...d) ch¸n, ng¸n, n¶n, ch¸n ng¸n, ng¸n ngÈm, n¶n lßng, n¶ntrÝ, ngao ng¸n, tiªu cùc, bi quan, ª chÒ,...e) tøc, bùc, giËn, giËn d÷, nãng giËn, næi nãng, c¸u, c¸u g¾t,g¾t gáng, bùc m×nh, bùc tøc, tøc tèi, tøc giËn, tÝm ruét,...g) ®au, xãt, ®au lßng, ®au ruét, xãt ruét, xãt xa, ®au ®ín,...h) khæ, khæ n·o, khæ ®au, khèn khæ, ®au khæ, khæ së,...6. VÎ mÆt biÓu hiÖn cña tr¹ng th¸i t×nh c¶ma) vÎ mÆt, s¾c diÖn, s¾c mÆt, nÐt mÆt,...b) t¬i, t¬i cêi, t¬i tØnh, t¬i vui, hín hë, hÝ höng, h¬nhín, phën, phën ph¬, phín phë,...c) ñ rò, rò ruîi, ñ ª, u ¸m, u tèi, nh¨n nhã, nÆng nÒ, nÆngmÆt, mÆt sng mµy xØa,...747. C¸ch ®èi xö gi÷a ngêi víi ngêia) ®èi xö, ¨n ë, c xö, xö sù, xö thÕ,...b) tr×u mÕn, quý mÕn, mÕn th¬ng, ©u yÕm, n©ng niu, ch¨mnom, ch¨m b½m, quý träng, t«n träng, kÝnh träng, träng väng, trängthÞ,...c) khinh, khinh bØ, khinh miÖt, miÖt thÞ, bØ b¸ng, coi thêng...d) hµnh, hµnh h¹, dµy vß, chµ ®¹p, dµy xÐo, ®Çy ¶i.Díi ®©y lµ c¸c vÝ dô kh¸c, lùa chän Ýt nhiÒu tuú tiÖn, kh«ngtËp trung nh c¸c vÝ dô vÒ néi t©m cña con ngêi.8.a) ch¸y, loÐ, s¸ng, rùc, loÌ, bïng, lo¸ng,...b) lÊp loÐ, lÊp lo¸ng, lËp loÌ, ...