Hành trình đến thế giới khác trong folklore: từ thần thoại đến truyện cổ tích

Sự dịch chuyển này không chỉ được dùng như là nền tảng cơ bản của thế giới tưởng tượng mà còn được dùng để tạo nên tính hấp dẫn của một số lượng lớn các câu chuyện cổ tích. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc đã đưa ra những phương pháp khám phá hữu hiệu.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Hành trình đến thế giới khác trong folklore: từ thần thoại đến truyện cổ tíchHÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE:TỪ THẦN THOẠI ĐẾN TRUYỆN CỔ TÍCHNGUYỄN THỊ KIM NGÂNTrường Đại học Sư phạm – Đại học HuếTóm tắt: Truyện cổ tích là một “mảnh vỡ” của thần thoại, kế thừa một cáchtích cực thế giới quan thần thoại, đặc biệt là lối tư duy nhị phân và sự tri giáccác mô hình thế giới của người nguyên thủy. Thừa hưởng những điều đó, kếthợp với những yêu cầu có tính nguyên tắc về mặt nghệ thuật, không giantrong truyện cổ tích kéo theo những phạm trù phi không gian trong đó đềutuân theo logic nhị phân. Các mô hình thế giới trong truyện cổ tích cũngđược xây dựng theo kiểu phân đôi hoặc kiểu mô hình ba tầng thế giới từ đótạo nên hiện tượng dịch chuyển không gian độc đáo. Sự dịch chuyển nàykhông chỉ được dùng như là nền tảng cơ bản của thế giới tưởng tượng màcòn được dùng để tạo nên tính hấp dẫn của một số lượng lớn các câu chuyệncổ tích. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc đã đưa ra những phươngpháp khám phá hữu hiệu.Từ khóa: văn hóa dân gian, truyện truyền kỳ trung đại, truyện cổ tích1. ĐẶT VẤN ĐỀI.U. Lotman trong công trình nghiên cứu Cấu trúc văn bản nghệ thuật đã nhận định:“Trạng thái khởi đầu của nhân vật truyện cổ tích thần kỳ là việc nó không có chỗ trongthế giới mà nó đang sống, nó bị xua đuổi, không được thừa nhận, không biểu lộ bảnchất đích thực của mình. Sau đấy nhân vật ra đi để khắc phục cái ranh giới phân chiagiữa thế giới này với thế giới kia” [1]. Sự ra đi do không có chỗ đứng này của nhân vậtcổ tích thường tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau. Trong đó người anh hùng thườngthực hiện một cuộc phiêu lưu dài đi đến một thế giới khác. Đôi lúc đó là những thế giớiở dưới thấp như địa ngục của Dante hoặc có thể là thế giới ở trên cao như thiên đường,không hiếm khi đó là những hành trình đi xuyên qua thế giới của nước. Dẫu là với lý donào thì diễn biến của câu chuyện cổ tích chỉ thực sự bắt đầu khi nhân vật “ra đi”. Sựdịch chuyển không gian theo từng bước chân và số phận của nhân vật cũng bắt đầu từđó. Sự kiện “ra đi” này đóng vai trò thắt nút, là xung lực cho toàn bộ diễn biến của mộtcâu chuyện. Tuy nhiên, hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích khôngxuất hiện một cách tình cờ mà có một phả hệ lâu dài từ trong thần thoại. Do đó, để hiểuđược bản chất sâu xa của hiện tượng dịch chuyển không gian trong truyện cổ tích,chúng ta cần có cái nhìn thấu đáo hơn về tư duy của con người thời cổ, về cội rễ phátsinh vũ trụ quan từ huyền thoại. Ở phương diện này, chủ nghĩa cấu trúc với những thamvọng của nó mà đại diện tiêu biểu nhất – Levi-Strauss – người sáng tạo ra loại hình họccấu trúc thần thoại đã đưa ra những phương pháp khám phá hữu hiệu.Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm HuếISSN 1859-1612, Số 02(30)/2014: tr. 32-39HÀNH TRÌNH ĐẾN THẾ GIỚI KHÁC TRONG FOLKLORE...332. LOGIC TƯ DUY THẦN THOẠI - NGUỒN CỘI CỦA HIỆN TƯỢNG DỊCHCHUYỂN KHÔNG GIANKhác với nhà xã hội học Levy Bruhl trong Kinh nghiệm thần bí và biểu tượng ở ngườinguyên thủy xem tư duy nguyên thủy là “tiền logic”, một kết luận dựa trên nhữngnghiên cứu tỉ mỉ mang tính đột phá vào thời điểm đó, lý thuyết về tư duy nguyên thủycủa Levi-Strauss chính là học thuyết quan trọng nhất sau phát hiện của Levy Bruhl. Nhàkhoa học khởi xướng trường phái Nhân loại học cấu trúc đã kiến giải về khả năng tưduy của người nguyên thủy theo một chiều hướng khác. “Ông chú ý đến tính tự nhiêntrong hình thức tư duy của chúng (tư duy logic ở trình độ cảm tính) tương ứng với cơ sởcấu trúc vô thức tập thể chung của tư duy” [2], xem việc nghiên cứu cấu trúc huyềnthoại là con đường tự nhận thức tinh thần của con người và vì thế phản ánh chính kếtcấu trí não của người nguyên thủy.Trong Savage Mind (Tư duy hoang dã), qua việc phân tích cơ chế của tư duy huyềnthoại, Lévi-Strauss nhấn mạnh, thần thoại hợp lý và có hệ thống như “suy nghĩ thựcchứng” mặc dù chúng thường đi đến những kết luận khác nhau. Do đó, nó có giá trị thaotác, khả năng nhận thức, khả năng khái quát, loại suy và phân tích. Thông điệp củachúng có thể không được bắt nguồn đơn giản từ các câu chuyện rõ ràng như cách ngườinguyên thủy nói. Vì thế, những câu chuyện này phải được chia nhỏ và sắp xếp lại đểchúng ta có thể nhận thấy rằng một số yếu tố trong đó có thể kết hợp với nhau khi tráingược với các yếu tố của nhóm khác. Sau đó các huyền thoại có thể “đọc” như một sốphân đoạn âm nhạc và thông điệp thực sự của nó từ đó được giải mã. Cách tiếp cận cấutrúc đã cho phép Lévi-Strauss mô tả một cách hiệu quả nhất các cơ chế logic trong tưduy nguyên thủy và đem lại cho ông khả năng triển khai, phân tích về mặt phương phápluận hệ thần thoại với tư cách là sản phẩm biểu trưng cho tinh thần của con người sơkhai. Dựa trên các chất liệu của thần thoại và hàng trăm truyện cổ da đỏ Bắc Mỹ, LéviStrauss đã vạch ra được cơ chế của tư duy huyền thoại. Trong đó, sự biểu hiện của cáccặp đôi đối lập là mặ ...