Khái niệm hiện đại hóa - Trần Hữu Quang

Hiện đại hóa là một quá trình diễn ra song song với quá trình đô thị hóa, vậy thế nào là hiện đại hóa, nhằm giúp các bạn giải đáp những thắc mắc trên, mời các bạn cùng tham khảo nội dung bài viết "Khái niệm hiện đại hóa" dưới đây. Hy vọng nội dung bài viết phục vụ hữu ích nhu cầu học tập, làm việc hiệu quả.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Khái niệm hiện đại hóa - Trần Hữu Quang X· héi häc sè 2 (90), 2005 103 Kh¸i niÖm hiÖn ®¹i hãa∗ TrÇn H÷u Quang Trong c¸c hÖ thèng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña ViÖt Nam hiÖn nay, cã hai tõ then chèt l©u nay xuÊt hiÖn th−êng xuyªn trªn c¸c v¨n b¶n, ®ã lµ “c«ng nghiÖp hãa” vµ “hiÖn ®¹i hãa”. XÐt vÒ mÆt ng÷ nghÜa, “c«ng nghiÖp hãa” (industrialisation) lµ mét kh¸i niÖm chñ yÕu thiªn vÒ lÜnh vùc kinh tÕ häc. MÆc dï c«ng nghiÖp hãa vÉn lµ mét qu¸ tr×nh lu«n lu«n ®−îc giíi nghiªn cøu x· héi häc quan t©m v× nã cã nh÷ng t¸c ®éng hÕt søc to lín vÒ mÆt x· héi, nh−ng nh·n giíi x· héi häc chó ý h¬n tíi kh¸i niÖm “hiÖn ®¹i hãa” (modernisation), v× kh¸i niÖm nµy chøa ®ùng nh÷ng néi hµm mang tÝnh kinh tÕ-x· héi, v¨n hãa-x· héi, vµ thiÕt chÕ-x· héi s©u réng h¬n. Thùc ra, qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa còng ®· mÆc nhiªn bao hµm trong nã qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, vèn th−êng diÔn ra song song víi qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa. VËy thÕ nµo lµ hiÖn ®¹i hãa ? “HiÖn ®¹i” ®èi lËp víi “truyÒn thèng” ? ThuËt ng÷ modern” (hiÖn ®¹i) xuÊt hiÖn tõ thêi Phôc h−ng ë ch©u ¢u, lóc ®Çu th−êng ®−îc hiÓu theo nghÜa ®èi lËp víi thuËt ng÷ “cæ x−a” (ancient) hay “truyÒn thèng” (traditional). Ph¶i ®îi ®Õn Hegel th× ng−êi ta míi thÊy cã mét sù ph©n tÝch nghiªm cÈn vµ s©u s¾c nhÊt vÒ th©n phËn cña “con ng−êi hiÖn ®¹i” : ®ã lµ con ng−êi ®Æt lÞch sö tr−íc mÆt m×nh, vµ ®Æt m×nh tr−íc lÞch sö, vµ suy t−ëng xem cã sù hßa hîp gi÷a hai c¸i nµy víi nhau hay kh«ng. §Æc tr−ng cña tÝnh hiÖn ®¹i (modernity) theo Hegel lµ ë chç con ng−êi tù ®Æt m×nh vµo trong lÞch sö mét c¸ch cã ý thøc.1 VÒ sau, ng−êi ta th−êng hiÓu “hiÖn ®¹i hãa” theo nghÜa lµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn tõ x· héi cæ truyÒn sang x· héi hiÖn ®¹i, xÐt trong mÊy lÜnh vùc nh− sau. [a] HiÖn ®¹i hãa vÒ mÆt chÝnh trÞ lµ ph¸t triÓn c¸c ®Þnh chÕ chÝnh trÞ chñ yÕu, nh− c¸c chÝnh ®¶ng, nghÞ viÖn, quyÒn bÇu cö, tøc lµ nh÷ng ®Þnh chÕ t¹o ®iÒu kiÖn cho ng−êi d©n cã thÓ tham gia vµo qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh. [b] HiÖn ®¹i hãa vÒ mÆt v¨n hãa ®−îc thÓ hiÖn chñ yÕu trong qu¸ tr×nh thÕ tôc hãa (secularisation) vµ h×nh thµnh t− t−ëng quèc gia d©n téc. [c] HiÖn ®¹i hãa vÒ mÆt kinh tÕ (kh«ng ®ång nhÊt víi kh¸i ∗ Bµi viÕt nµy ®−îc thùc hiÖn trong khu«n khæ §Ò tµi cÊp nhµ n−íc KX.02.10 mang tªn “C¸c vÊn ®Ò x· héi cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ë ViÖt Nam: Mét x· héi häc vÒ sù biÕn ®æi x· héi vµ v¨n hãa”. 1 Xem Roger Scruton, A Dictionary of Political Thought, London, Pan Press, 1982, trang 302-303. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 104 Kh¸i niÖm hiÖn ®¹i hãa niÖm c«ng nghiÖp hãa) lµ qu¸ tr×nh diÔn ra nh÷ng thay ®æi s©u s¾c vÒ mÆt kinh tÕ, nh− ngµy cµng gia t¨ng møc ®é ph©n c«ng lao ®éng, sö dông c¸c kü thuËt qu¶n trÞ, c¸c c«ng nghÖ míi, vµ sù lín m¹nh cña c¸c hÖ thèng th−¬ng m¹i vµ c¸c ph−¬ng tiÖn giao dÞch th−¬ng m¹i. [d] Cßn hiÖn ®¹i hãa vÒ mÆt x· héi th× ®−îc thÓ hiÖn qua hiÖn t−îng gia t¨ng sè ng−êi biÕt ch÷, hiÖn t−îng ®« thÞ hãa, sù suy gi¶m cña c¸c lo¹i quyÒn lùc cæ truyÒn, vµ sù xuÊt hiÖn cña xu h−íng c¸ nh©n (individualism). TÊt c¶ nh÷ng thay ®æi võa kÓ ®−îc coi nh− n»m trong qu¸ tr×nh ngµy cµng biÖt dÞ hãa (differentiation) vÒ mÆt x· héi vµ vÒ mÆt cÊu tróc.2 NhiÒu t¸c gi¶, ch¼ng h¹n nh− Eisenstadt vµ Rostow, ®· sö dông thuËt ng÷ “hiÖn ®¹i hãa” ®Ó chØ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c x· héi hiÖn ®¹i b¾t ®Çu tõ thêi kú c¬ khÝ hãa vµ c«ng nghiÖp hãa. Qu¸ tr×nh nµy cã nh÷ng ®Æc tr−ng nh− “níi láng c¸c ranh giíi gi÷a c¸c giai cÊp x· héi, ph¸t triÓn lÜnh vùc gi¸o dôc, n¶y sinh nh÷ng kiÓu quan hÖ th−¬ng l−îng míi trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp, më réng quyÒn bÇu cö, ph¸t triÓn c¸c dÞch vô x· héi, v.v...”.3 Hai c¸i bÉy vÒ quan ®iÓm Tuy nhiªn, cã hai c¸i bÉy mµ ng−êi ta cÇn chó ý tr¸nh r¬i vµo khi nãi ®Õn hiÖn ®¹i hãa. Tr−íc hÕt lµ c¸i bÉy coi c¸c x· héi T©y ph−¬ng nh− lµ mÉu mùc, lµ hÖ qui chiÕu mµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i noi theo. Së dÜ cã sù ngé nhËn nµy lµ v× qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa còng nh− c¸c lý thuyÕt vÒ hiÖn ®¹i hãa ®Òu phÇn lín xuÊt ph¸t tõ ch©u ¢u. Trong tiÕng Anh, ng−êi ta th−êng gäi c¸i bÉy nµy b»ng c¸i tõ “eurocentric”, t¹m dÞch lµ xu h−íng lÊy ch©u ¢u lµm trung t©m. C¸i bÉy thø hai còng dÔ m¾c ph¶i lµ : khi nãi tíi hiÖn ®¹i hãa, ng−êi ta cã xu h−íng lÊy x· héi hiÖn t¹i, lÊy con ng−êi hiÖn t¹i lµm chuÈn mùc ®Ó nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ c¸i qu¸ khø, coi c¸i hiÖn t¹i hay c¸i “míi” nh− lµ c¸i g× ®èi lËp víi c¸i “cò” ®Ó phñ nhËn c¸i “cò” mét c¸ch ®¬n thuÇn, vµ cho r»ng chØ cã c¸i hiÖn t¹i hay c¸i “míi” míi lµ c¸i hîp lý vµ ®óng ®¾n. §©y lµ xu h−íng th−êng ®−îc gäi lµ “ethnocentric”, nghÜa lµ xu h−íng coi m×nh lµ trung t©m, lµ c¨n cø ®Ó ph¸n ®o¸n nh÷ng c¸i kh¸c víi m×nh.4 ChÝnh v× ®iÒu nµy mµ chóng t«i cho r»ng, trong c¸c thao t¸c ph©n tÝch, chóng ta kh«ng nªn ®èi lËp mét c¸ch m¸y mãc thuËt ng÷ “hiÖn ®¹i” v ...