Say đắm điệu “Xường” dân tộc Mường

Ngoài những bài ca nghi lễ như mo, cầu vía, cầu yên, hát rang, bộ mẹng, hát ru… vượt lên trên các loại dân ca trữ tình và các loại dân ca khác, trở thành một loại dân ca tiêu biểu của người Mường (Thanh Hóa) phải kể đến “Xường”.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Say đắm điệu “Xường” dân tộc MườngSay đắm điệu “Xường” dân tộc MườngNgoài những bài ca nghi lễ như mo, cầu vía, cầu yên, hát rang, bộ mẹng, hát ru…vượt lên trên các loại dân ca trữ tình và các loại dân ca khác, trở thành một loại dânca tiêu biểu của người Mường (Thanh Hóa) phải kể đến “Xường”. Xường một loại dân ca tiêu biểu của ngườiMường cần được phát huy và bảo tồnLoại dân ca dùng để giao duyên“Xường” - là một loại dân ca không thể thiếu được trong đời sống của ngườiMường. Nó thường sử dụng trong hát giao duyên trai gái, bộc lộ những tâm tìnhnỗi lòng trong cuộc sống tình cảm. Nguồn gốc của “Xường” được các già làngtruyền lại rằng: Xưa có mụ Dạ Dần (nữ thần sáng tạo) gánh xường đi qua miền đấtxứ Thanh. Không ai biết mụ sẽ trao xường ở đâu và cho ai. Bỗng nhiên gánhxường đứt quai, một sọt rơi xuống mường Ai, còn đầu kia rơi xuống mường Ống,gánh xường còn rơi vãi khắp nơi, dân mường Ống, mường Ai bèn rủ nhau ra nhặt.Vì vậy mà xường mường Ống và mường Ai được cho đó là xường gốc. Với sựkiện mang đậm tính huyền thoại này đến nay dân gian vẫn hằng nhắc nhớ: “đứtgánh mường Ai, đứt quai mường Ống”, địa danh đứt này thuộc đồi Lai Ly, LaiLáng, mường Ai nay thuộc xã Văn Nho, Kỳ Tân; mường Ống thuộc các xã ĐiềnTrung, Điền Quang huyện Bá Thước, nơi có dãy Pù Luông quanh năm mây phủ vàdòng Mã giang hùng vĩ, cuồn cuộn đổ về xuôi. Bởi vậy, người Mường Thanh Hoátừ bao đời nay rất trân trọng và tự hào với di sản văn hoá - xường của các thế hệcha ông truyền lại: Đất thì xường, mường thì rang/ Kẻ Chợ, Mường Ngoài cònđang có tiếng, cả một vùng Mường quê Thanh nơi đâu cũng cất cao khúc hát tâmtình. Hát Xường - dân ca tiêu biểu của người Mường“Xường” của người Mường khi hát giao duyên chủ yếu là về đêm. Môi trường vàkhông gian diễn ra trên ngôi nhà sàn. Nam ở gian ngoài, nữ ở buồng trong, có bếplửa hồng và ngọn đèn dầu. Người ta còn gọi đó là áng Xường. Đến với áng Xườngcòn có nhiều trai gái người đứng tuổi ngồi nghe thưởng thức. Ở đó đôi trai gái lấylời hay ý đẹp, giọng tốt để trao đổi tình cảm. Có nhiều “bạn đôi Xường” hát vớinhau cả đêm còn chưa thấy mặt. Đó là các trường hợp trai, gái mường xa đến chơi,giữa chủ và khách cùng hát với nhau. Trong hát đối của các đôi nam nữ, tùy thuộcvào tài năng của chàng trai, cô gái mà lời hát là những câu hỏi ý tứ sẽ thể hiệnđược thái độ vui vẻ, giận hờn, trách móc hay nũng nịu, đằm thắm. Chính vì vậy,các chàng trai thường trổ hết tài năng của mình khi học hát xường.Nhìn chung ở cái ngày xưa ấy, con trai, con gái lớn lên cùng với công việc đồngáng, nương rẫy, cày cấy, chăn tằm, con trai phải lo học thổi sáo, đàn môi, họcXường, con gái lo thêu dệt và học Xường. Không hát Xường được, không dám đichơi xa và cũng không có bạn bè. Hát Xường trở thành một sinh hoạt, một nhu cầuvà một đam mê tất yếu của người Mường, nhất là ở lớp trẻ.Trong các loại dân ca Mường, hát “Xường” không dễ, nhất là loại Xường gốc“Xường cân” (trừ loại Xường tự do). Bởi vì loại Xường gốc, Xường cân bản thânnó đã có cấu tứ riêng biệt chặt chẽ. Nó đòi hỏi người hát phải tuân theo các bước,các cung và các bậc nhất định. Trong các bậc của Xường lại có “dắt hoa” (cái Wa),“theo tiếng chim” (pẳt siềng chim) đôi khi trong một bậc lại có “rẽ ngang, dáncách” (T,reẻ Zán) hoặc giam bậc, chài ra (xán xa) nghĩa là một bên muốn nhanhlên bậc trên, nhưng một bên lại muốn giữ lại, ghìm lại, đòi hỏi “đôi bạn Xường”phải gỡ, gỡ ra được mới là tay cao Xường. Tương tự như vậy ở cung đầu, mặc dùbên khách đã có thể bằng lòng cùng nhau hát Xường đêm nay “cho vui áng” hát“cùng nhau cho rạng đêm”. Nhưng khi vào cuộc là “đối tác” (nhất là bên nữ)không phải đã dễ hát ngay. Muốn bên nữ (khách) hát thì bên nam phải có Xườngchào, hỏi, mời hát. Mời chưa hát thì nài, nài không được thì dỗ, dỗ không được thìkhích: Em có cồng vui sao em không gióng Em không gióng nhiều cũng nên gióng ít Dẫu em tiếc, em kẹt cũng gióng vài dùi Thử xem âm thanh còn vui hay đã mất tiếng!?Kết thúc cuộc Xường có thể là một đêm có thể là ba đêm. Buổi kết thúc có khi họđã mê nhau thì họ hát Xường thề, nhưng phổ biến là Xường tiễn biệt với lời thươngnhớ quyến luyến, nhắn gửi:“Xường” của người Mường, nhất là Xường bậc có vị trí lớn trong văn hóa dân gianMường. Nó làm cho tiếng Mường trở nên trong sáng, làm cho tâm hồn Mường trởnên phong phú và nâng cao giá trị nhân văn trong văn học dân gian Mường. Nó cógiá trị đóng góp vào nền văn học dân gian của các dân tộc Việt Nam.“Xường” Thanh Hóa có thể phân làm các loại sau:Xường tự do và Xường cân, còn gọi là Xường bậc. Xường tự do thường là thể hiệnsự cảm xúc tản mạn về nhiều mặt của cuộc đời, thân phận con người. Xường tự dolà hình thức “độc” diễn phản ánh mọi sắc thái tình cảm của cư dân Mường trongcuộc sống, người hát tự do sáng tác hoặc hát theo lời ca có sẵn được trao truyềntrong cộng đồngXường bậc là hình thức hát đối đáp giữa nam và nữ, có thể thức, cung cách riêng,người hát có tài ứng đáp và giọng hát truyền cảm, có sức lan toả và lay động tâmhồn. Xường là làn điệu hát dân gian, được dùng để ca ngợi, phản ánh tâm tư tìnhcảm, nguyện vọng của nhân dân, để trai gái tỏ tình, làm quen với nhiều hình thứcđa dạng. Xường có nhiều loại: xường chúc, xường kể, xường Đang, xường trai gái- giao duyên.Xường bậc có quy mô lớn, dài hơi hơn, có quy củ, căn cốt hơn. Ở đó có các bước,các cung bậc. Có thể thấy ở loại Xường này có hai cung rõ rệt. Cung đầu có thể gọiđó là cung mở đầu để đi vào Xường bậc. Người Mường gọi đó là cung “lượn áng”.Cung này thường thấy có các bước: Xường chào hỏi, Xường mời, nài, Bước chânra đi, Ngoái trông, Khen đất khen mường, Khen giàu có, Đánh thức Xường, Sựtích Xường, Trồng bông trồng hoa, Trồng Kè, Mở đường. Như vậy ở cung đầu nàycũng đã ít nhất có 11 bước, từ Chào hỏi cho đến Mở đường. Mở đường (Phảt Khà)được biểu tượng như là mở đường cho đường vào ...