Cảm thức thời gian trong sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Du và A.S. Pushkin

Bài viết, dựa trên sáng tác của Nguyễn Du và A.S. Pushkin, tập trung làm rõ các góc độ cảm thức thời gian cũng như cách thức xử lý thời gian trong các tác phẩm của họ. Từ đó, giúp người đọc hiểu thêm vấn đề thời gian trong sáng tạo nghệ thuật, chỉ ra các giá trị nhân văn và thẩm mỹ mà hai thiên tài của hai nền văn hóa mang lại.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Cảm thức thời gian trong sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Du và A.S. PushkinTẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 33/2019 5 CẢM THỨC THỜI GIAN TRONG SÁNG TẠO NGHỆ THUẬT CỦA NGUYỄN DU VÀ A.S. PUSHKIN Lê Nguyên Cẩn Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt: Bài viết, dựa trên sáng tác của Nguyễn Du và A.S. Pushkin, tập trung làm rõ các góc độ cảm thức thời gian cũng như cách thức xử lý thời gian trong các tác phẩm của họ. Từ đó, giúp người đọc hiểu thêm vấn đề thời gian trong sáng tạo nghệ thuật, chỉ ra các giá trị nhân văn và thẩm mỹ mà hai thiên tài của hai nền văn hóa mang lại. Đây cũng là những giá trị văn hóa của mỗi cộng đồng trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay. Từ khóa: Cảm thức thời gian, Nguyễn Du, Pushkin Nhận bài ngày 14.7.2019; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 10.8.2019 Liên hệ tác giả: Lê Nguyên Cẩn; Email: lenguyencan@yahoo.com.vn1. ĐẶT VẤN ĐỀ Trong thực tế, mọi sự so sánh đều khập khiễng, nhất là việc đặt Nguyễn Du (1765-1820) trong quan hệ với A.S. Pushkin (1799-1837), khi một tài năng đang ở độ chín còn tàinăng kia thì mới cất tiếng khóc chào đời, khi một tài năng đã kết thúc cuộc đời còn tài năngkia thì mới bắt đầu tỏa sáng, và đặc biệt hơn là hai thiên tài này thuộc về hai nền văn hóakhác nhau, thuộc hai phong cách sáng tạo nghệ thuật khác nhau. Tuy nhiên, một việc sosánh như vậy cũng cho phép nhấn mạnh đặc trưng nghệ thuật của mỗi ngòi bút sáng tạo,cho dù cách thức tự sự - tức là nghệ thuật kể chuyện theo trục thời gian và cách thức trữtình - tức là cách thức phát lộ, bộc lộ tâm tư tình cảm của chủ thể sáng tạo - là khác nhau,cho thấy sự khác biệt (l’altérité) giữa các nền văn hóa để qua đó tạo ra sự thấu hiểu sâu sắctừ các đóng góp về phương diện trí tuệ nhân văn trong giai đoạn hội nhập toàn cầu. Việc sosánh cần thiết phải có điểm chung hay điểm đồng quy, vì vậy, chúng tôi lựa chọn góc độcảm thức thời gian trong sáng tạo nghệ thuật của hai thiên tài này như là điểm chung dễdàng chấp nhận, không chỉ cho hai tác giả này mà còn có thể cho nhiều trường hợp khácnữa mà không đi vào so sánh chủ đề, cốt truyện, kiểu nhân vật, cách thức tổ chức sự kiệnliên quan tới nhân vật hay những vấn đề khác... vốn theo chúng tôi không dễ lý giải khi sosánh và cũng dễ sa vào khiên cưỡng khó tránh.6 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI2. NỘI DUNG Trước hết, cảm thức thời gian trong sáng tạo nghệ thuật là dấu hiệu cơ bản để nhậnbiết phẩm chất và năng lực nghệ sĩ của mỗi nhà thơ nhà văn, thể hiện qua khả năng tri giácvề thời gian, dẫn tới việc sử dụng trường thời gian vốn quy định cách kể và cách tả cũngnhư cách thức đưa ra các bình luận ngoại đề hay cho phép tác giả thể hiện trữ tình ngoại đềtrong mỗi tác phẩm văn chương. Vấn đề thời gian đã từng là điểm chú ý đặc biệt của nhiềunhà khoa học phương Tây. Nhà toán học người Pháp Henri Poincaré ngay cuối thế kỷ XIXđã phân chia thời gian thành thành gian tâm lý và thời gian vật lý và quan điểm này đượctiếp nối và triển khai rộng hơn trong triết học trực giác của Henri Bergson hay trong cuốnLược sử thời gian (từ vụ nổ lớn đến các lỗ đen) của Stephen W.Hawking. Vấn đề thời giancũng là mối quan tâm của G.Bachelard trong Thi pháp không gian (PUF,1957); Thi phápgiấc mơ (PUF, 1960); Ngọn lửa của cây nến (PUF, 1961), hay của Ferdinand Gonsethtrong Hình học và quan niệm về không gian (1945-1955), Quan niệm về thời gian (1964).Các nhà triết học này [xem 1, tr.344] cũng đã chỉ ra sáu phương diện của hai kiểu thờigian: thời gian chủ quan hiện hình trong thời gian hiện sinh (chẳng hạn: tôi có ít thời gianlắm), thời gian ý thức (chẳng hạn: thời gian gây nhiều áp lực cho tôi), thời gian tâm thức(chẳng hạn: tôi nhớ lại thời gian trước đây...) và kiểu thời gian khách quan gồm thời gianniên biểu (tức là thời gian lịch đại - thời cảnh), thời gian tương đối (chẳng hạn: tôi phải kếthợp thời gian với anh) và thời gian đo được (chẳng hạn: chạy 100 mét trong 9,9 giây). Văn học nghệ thuật đều có hai kiểu thời gian này cả và mức độ đậm nhạt nông sâu tùytheo từng tác phẩm và được diễn đạt theo các cách quy ước tùy thuộc từng nhà nghiên cứu.Chẳng hạn, cách thể hiện các dạng thức thời gian độc đáo trong bài thơ Mẹ ốm của TrầnĐăng Khoa. Trước hết, mẹ ốm là một sự kiện mà để biểu đạt sự kiện này, nhà thơ sử dụngdạng thức thời gian: ốm là một sự kiện, nghĩa là một việc diễn ra trong chiều thời gian tạimột không gian nhất định. Tiếp đó là dạng thức so sánh: “Mọi hôm (mẹ thích vui chơi)/Hôm nay, (mẹ chẳng nói cười được đâu)”, để đi tới sự cảm nhận rất tinh tế về thời gian:“Lá trầu khô giữa cơi trầu” - động từ “khô” đã lột tả được tính chất đặc biệt của thời gian,tạo ra dạng thức thời gian trôi rất sinh động. Cũng tương tự, nhà thơ nhấn mạn ...