Phát ngôn hỏi trong Truyện Kiều với việc biểu thị các hành động ngôn ngữ gián tiếp

Khi tìm hiểu các phát ngôn hỏi (có sử dụng dấu hỏi ở cuối câu) trong Truyện Kiều, chúng tôi thấy rằng: tác giả (người dẫn truyện) và các nhân vật đã tạo ra nhiều phát ngôn hỏi nhưng chỉ có một số ít phát ngôn là nhằm mục đích hỏi, còn lại phần lớn đều nhằm những mục đích khác. Cụ thể như hỏi để khẳng định, phủ định; để khuyên nhủ, thuyết phục, thỉnh cầu, thề nguyền,...; để thể hiện sự băn khoăn, phỏng đoán, ngờ vực; để hứa hẹn, cam kết; để bộc lộ cảm xúc.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Phát ngôn hỏi trong Truyện Kiều với việc biểu thị các hành động ngôn ngữ gián tiếp Dương Thị Thuý Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 185 - 191 PHÁT NGÔN HỎI TRONG TRUYỆN KIỀU VỚI VIỆC BIỂU THỊ CÁC HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ GIÁN TIẾP Dương Thị Thúy Vinh Trường Đại học Sư phạm - ĐH Thái Nguyên TÓM TẮT Khi tìm hiểu các phát ngôn hỏi (có sử dụng dấu hỏi ở cuối câu) trong Truyện Kiều, chúng tôi thấy rằng: tác giả (người dẫn truyện) và các nhân vật đã tạo ra nhiều phát ngôn hỏi nhưng chỉ có một số ít phát ngôn là nhằm mục đích hỏi, còn lại phần lớn đều nhằm những mục đích khác. Cụ thể như hỏi để khẳng định, phủ định; để khuyên nhủ, thuyết phục, thỉnh cầu, thề nguyền,...; để thể hiện sự băn khoăn, phỏng đoán, ngờ vực; để hứa hẹn, cam kết; để bộc lộ cảm xúc. Những hành động ngôn ngữ gián tiếp được biểu thị qua phát ngôn hỏi đã góp phần bộc lộ thái độ, tình cảm của tác giả và tính cách, phẩm chất của các nhân vật, qua đó khẳng định tấm lòng và tài năng của Nguyễn Du. Từ khóa: ngôn ngữ, phát ngôn hỏi, hành động ngôn ngữ gián tiếp, Truyện Kiều, Nguyễn Du. 1.a. Như chúng ta đã biết, hành động ngôn ngữ (hay hành vi ngôn ngữ, hành động nói, hành động ngôn từ) là một loại hành động của con người và được người nói hay người viết thực hiện bằng ngôn ngữ khi phát ra một lời nói, một câu văn. Các hành động ngôn ngữ thường được phân biệt theo một số loại khác nhau. Nhà ngôn ngữ học J.R. Searle đã phân biệt thành năm nhóm lớn: trình bày, điều khiển, cam kết, biểu cảm và tuyên bố (x. 2, tr.238-259).* Mặt khác, theo cách thức thực hiện, các hành động ngôn ngữ (HĐNN) còn được các nhà ngôn ngữ học phân biệt thành HĐNN trực tiếp và HĐNN gián tiếp. Trong HĐNN trực tiếp có sự thống nhất giữa hình thức và chức năng còn ở HĐNN gián tiếp thì không có sự thống nhất như vậy mà đó là cách dùng hình thức của HĐNN này để thực hiện chức năng của HĐNN khác. 1.b. Về đơn vị câu, người ta có thể nghiên cứu trên nhiều phương diện. Và ở phương diện sử dụng, mỗi câu cụ thể gắn với hoàn cảnh giao tiếp, mục đích giao tiếp,... được gọi là phát ngôn (PN). Nói cách khác, phát ngôn chính là câu trong hoạt động giao tiếp (x. 5, tr.111). Vì thế, muốn tìm hiểu câu ở phương diện sử dụng thì phải nắm được phương diện cấu tạo ngữ pháp của câu. Ở đây, nếu xét về phương diện cấu tạo ngữ pháp thì một PN hỏi là một câu hỏi (câu nghi vấn). Câu nghi vấn “nêu điều người nói chưa biết hoặc còn hoài nghi và mong * Tel: 0942383818; Email: duongvinhsptn@gmail.com muốn được người nghe trả lời, cung cấp thông tin vào điểm còn chưa biết, chưa rõ“ và nó được nhận diện bằng “những từ ngữ chuyên dụng và/ hoặc ngữ điệu nghi vấn. Ngữ điệu nghi vấn được đánh dấu bằng dấu hỏi (?) ở cuối câu” (x.5, tr.215) (chúng tôi nhấn mạnh từ “hoặc”). Như vậy, theo quan điểm của tác giả Bùi Minh Toán, về mặt hình thức, một câu nghi vấn có thể có hoặc không có dấu hỏi ở cuối câu. Tuy nhiên, trong thực tế sử dụng, một PN hỏi không phải lúc nào cũng đạt được mục đích vốn có của nó. 1.c. Truyện Kiều từ lâu đã được biết đến với tư cách là một kiệt tác của văn học Việt Nam. Các giá trị về nội dung và nghệ thuật của Truyện Kiều đã được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm khai thác. Trong bài viết này, chúng tôi muốn nhìn lại tác phẩm dưới ánh sáng của lý thuyết HĐNN, tức là coi Truyện Kiều như một sản phẩm của hoạt động giao tiếp và mỗi câu nghi vấn trong tác phẩm là một PN được tác giả hoặc các nhân vật nói ra nhằm thực hiện một/ một vài HĐNN cụ thể. Dưới đây, chúng tôi chỉ tìm hiểu những PN hỏi có dấu hỏi (?) ở cuối câu. Còn những PN hỏi có từ để hỏi nhưng không có dấu hỏi, chúng tôi sẽ đề cập đến ở một bài viết khác. Tất cả những nhận định, đánh giá, nhận xét của chúng tôi đều dựa trên những tư liệu thu được từ tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du, theo bản khảo đính của Đào Duy Anh (1974) trong Từ điển Truyện Kiều, Nxb KH, Hà Nội. 185 190Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Dương Thị Thuý Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ Vậy, ngoài đích để hỏi, một PN hỏi còn có thể đạt được những mục đích nào khác? Và việc sử dụng các HĐNN gián tiếp qua PN hỏi có vai gì? Đó là những câu hỏi mà người viết muốn tìm ra câu trả lời qua việc nghiên cứu các PN hỏi trong Truyện Kiều. 2. Căn cứ vào dấu hiệu hình thức của câu, có thể chia 3254 câu thơ Truyện Kiều thành 1713 PN, trong đó có 159 PN hỏi sử dụng dấu hỏi ở cuối câu. Theo kết quả khảo sát, trong 159 PN chỉ có 28 PN dùng để hỏi. Hay nói cách khác, chỉ có 28 PN hỏi thực hiện hành động hỏi trực tiếp còn 131 PN hỏi thực hiện các HĐNN gián tiếp. 2.a. Trước hết, có thể chia PN hỏi theo chức năng hay mục đích của hành động. Cụ thể, các PN hỏi có thể dùng để biểu thị các hành động khẳng định, phủ định, cầu khiến, cảm thán và phỏng đoán - ngờ vực (x.4, Tr.391-412). Dấu hiệu để nhận diện và phân biệt các HĐNN gián tiếp qua PN hỏi chủ yếu dựa vào hoàn cảnh nảy sinh phát ngôn và một số từ/ cụm từ/ cấu trúc đặc trưng. Đối với các PN hỏi để khẳng định, có thể nhận diện bằng các từ ngữ nh ...