Án lệ trong hệ thống pháp luật Anh - Mỹ và một số gợi mở cho việc công bố và áp dụng án lệ tại Việt Nam

Bài viết tập trung nghiên cứu và nêu lên một số vấn đề lý luận chung về án lệ, sau đó phân tích mô hình án lệ trong hệ thống pháp luật Anh - Mỹ (common law), trên cơ sở đó đưa ra một số gợi mở cho việc công bố và áp dụng án lệ tại Việt Nam.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Án lệ trong hệ thống pháp luật Anh - Mỹ và một số gợi mở cho việc công bố và áp dụng án lệ tại Việt Nam ÁN LỆ TRONG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT ANH - MỸ VÀ MỘT SỐ GỢI MỞ CHO VIỆT CÔNG BỐ VÀ ÁP DỤNG ÁN LỆ TẠI VIỆT NAM NCS.ThS. Đoàn Thị Ngọc Hải Nghiên cứu sinh Khoa Pháp luật Dân sự, Trường Đại học Luật Hà NộiTÓM TẮT Nguồn luật chính tạo nên đặc trưng của hệ thống pháp luật Anh - Mỹ là án lệ.Trong quá trình xét xử tại tòa án, các Thẩm phán của Anh - Mỹ phải tuân theo nguyêntắc tiền lệ pháp (stare decisis), chịu sự ràng buộc bởi án lệ. Bài viết tập trung nghiên cứuvà nêu lên một số vấn đề lý luận chung về án lệ, sau đó phân tích mô hình án lệ trong hệthống pháp luật Anh - Mỹ (common law), trên cơ sở đó đưa ra một số gợi mở cho việccông bố và áp dụng án lệ tại Việt Nam.Từ khóa: Án lệ, hệ thống luật Anh - Mỹ, gợi mở, công bố và áp dụng, Việt NamABSTRACT The main source of laws that characterizes the Anglo-American legal system iscase law. During the adjudicating at the court, Anglo-American judges must follow theprinciple of precedent (stare decisis), bound by case law. The article focuses on re-searching and raising some general theoretical issues about case law, then analyzes thecase law model in the Anglo–American legal system. On that basis, the article gives somesuggestions for the publication and application of case law in Vietnam.Keywords: Case law, England – American legal system. Suggested, publish and applied,Vietnam.1. Một số vấn đề ly luận chung về án lệ Trong tiếng Anh, án lệ là precedent”, thuật ngữ này phát sinh từ hệ thống thôngluật (common law) với hệ thống quan điểm lý luận pháp lý khác biệt hẳn với hệ thốngdân luật (civil law). Vì vậy, án lệ sẽ không dễ dàng được tiếp nhận đối với các luật gia,nhà nghiên cứu ở các nước thuộc hệ thống dân luật. Theo từ điển Black’s Law thì án lệđược hiểu như sau: Án lệ là việc làm luật của tòa án khi công nhận và áp dụng các quytắc mới trong quá trình xét xử77; Vụ việc đã được giải quyết làm cơ sở để đưa ra phánquyết cho những trường hợp có tình tiết hoặc vấn đề tương tự sau này78. Trong hệ thống pháp luật Anh - Mỹ, liên quan đến án lệ, có hai thuật ngữ thườngđược sử dụng là case law và precedent. Từ điển thuật ngữ luật học của Oxford đưa racách hiểu về hai thuật ngữ sau: case law là một bộ phận pháp luật được đưa ra từ phánquyết của tòa án, phân biệt với pháp luật thành văn; precedent là bản án hoặc quyết77 Ths Đỗ Thanh Chung, Án lệ - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, https://tks.edu.vn/thong-tin-khoa-hoc/chi-tiet/120/154, truy cập ngày 20/11/2021.78 Học thuyết phận quyền được hoàn thiện bởi nhà tư tưởng người Pháp Monstequieu (1689-1775), nhưng được ápdụng triệt để trong tổ chức bộ máy nhà nước Mỹ theo hiến pháp1787. 57định của tòa án, thường được ghi lại trong một tuyển tập án lệ (law report), được sử dụngnhư một căn cứ pháp lí để đưa ra quyết định tương tự trong những trường hợp sau đó.Theo pháp luật Anh - Mỹ, bản án và quyết định có thể là tiền lệ có hiệu lực (authoritativeprecedent), thường có tính ràng buộc và phải tuân thủ hoặc tiền lệ thuyết phục (persua-sive precedent) nghĩa là không buộc phải tuân theo79. Theo Peter De Cruz, case law được sử dụng theo hai nghĩa khác nhau. Thứ nhất,theo nghĩa rộng, case law được hiểu là toàn bộ các quy định bất thành văn được tuyênbố hoặc được phát triển bởi một quyết định tư pháp. Bộ phận pháp luật này được gọi làjurisprudence. Thứ hai, theo nghĩa hẹp, case law đề cập phương thức sử dụng cácnguyên tắc pháp lí đã được thiết lập, làm cơ sở cho việc giải quyết các tình huống trongtương lai. Case law theo nghĩa này chính là các phương pháp sử dụng trong phát triểntruyền thống common law ở Anh - Mỹ80. Từ các khái niệm trên, án lệ có những đặc điểm cơ bản sau: Một là, án lệ do tòa ántạo ra trong qua trình xét xử nên nguồn luật án lệ còn được gọi là luật được hình thành từvụ việc (Case law”) hay luật do thẩm phán ban hành (Judge-made law). Trong khi đó,nguồn luật văn bản chủ yếu được tạo ra bằng con đường nghị viện ban hành. Những lậpluận cho việc lý giải tại sao lại trao thẩm quyền làm luật cho tòa án hay nghị viện đều cónhững lý lẽ hợp lý riêng. Các luật gia của hệ thống dân luật cho rằng, pháp luật khôngnên tạo ra từ các phán quyết của các thẩm phán bởi họ không đủ thời gian để đưa ra cácquy định chung mang tính công minh. Các quy phạm pháp luật phải là sản phẩm của tưduy trên cơ sở tổng kết thực tiễn, phù hợp với các điều kiện kinh tế, chính trị, đạo đứcchứ không phải là các quyết định nhất thời của các thẩm phán. Pháp luật nên được tạo rabằng trí tuệ tập thể, cần phải có sự thận trọng và công việc này thích hợp cho Nghị viện.Nên, vai trò của tòa án ở các quốc gia này chỉ là người áp dụng pháp luật chứ không phảilà người sáng tạo pháp luật. Trong khi đó, các luật gia của hệ thống thông luật cho rằngluật được tạo ra bằng con đường nghị viện sẽ không mang tính thực tiễn cao, khó thayđổi, mà mang tính khái quát cao và trừu tượng. Hai là, án lệ được hình thành phải mang tính mới. Nghĩa là, đây là quy tắc (ratio)chưa có trước đó. Một số người cho rằng, vì án lệ được tạo ra bằng con đường tòa ánthông qua các vụ việc nên sẽ rất nhiều và mang tính hỗn độn. Thật ra, không phải khi tòaán xét xử bất kỳ vụ việc nào cũng đều tạo ra án lệ. Thông thường, khi có một việc tranhchấp tại tòa thì các thẩm phán cũng như các luật sư sẽ quan tâm đến hai vấn đề: (i) Vấnđề sự kiện (question of fact); (ii) Vấn đề pháp lý (question of law). Đối với các vụ việcđơn thuần chỉ liên quan đến việc xác định tính chất pháp lý của sự kiện (question of fact)và đã có quy định trong văn bản pháp luật hay tiền lệ trước đó để áp dụng, tòa án khôngtạo ra án lệ khi giải quyết các vụ việc này. Rất ít các vụ việc liên quan đến vấn đề ...