Bàn về vai trò của án lệ trong hệ thống pháp luật pháp

Bài viết trình bày các vấn đề: Định nghĩa án lệ; Có phải bất cứ bản án nào cũng là án lệ? Để một bản án trở thành án lệ, phải đáp ứng các tiêu chí về tính lặp đi lặp lại theo thời gian, sự giống nhau của các giải pháp đề cập đến trong quyết định của tòa án.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Bàn về vai trò của án lệ trong hệ thống pháp luật pháp BÀN VỀ VAI TRÒ CỦA ÁN LỆ TRONG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT PHÁP TS. Nguyễn Thị Mỹ Hạnh Khoa Luật – Trường Đại học Hoa Sen1. Định nghĩa và phương thức hình thành án lệ tại Pháp Pháp là một trong những nước thuộc hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa (hệ thốngdân luật), là một quốc gia có hệ thống luật thành văn có ảnh hưởng đến các nước theo hệthống dân luật trên toàn thế giới. Tuy nhiên, án lệ cũng góp phần không nhỏ hình thànhnên nguồn của luật tại quốc gia này. Bên cạnh tập quán pháp và học thuyết pháp lý thì án lệ là nguồn gián tiếp của Luậtthành văn tại Pháp. Án lệ được hiểu là “toàn bộ các phán quyết/bản án của Tòa án đãđược công bố trong một khoảng thời gian nhất định hoặc theo từng lĩnh vực (án lệ bấtđộng sản) hoặc trong cùng một lĩnh vực (án lệ dân sự, án lệ thuế…) hoặc trong toàn bộ hệthống pháp luật”138. Tuy nhiên, đây là cách tiếp cận hình thức xem án lệ như là tập hợpcác phán quyết của tòa án hay nói cách khác là công bố bản án. Một cách định nghĩa khác về án lệ là kết quả của việc áp dụng lặp đi lặp lại mộtcách áp dụng pháp luật nhất định139. Như vậy, theo nghĩa này, để án lệ có thể coi là mộtnguồn của luật thì phán quyết đơn thuần không đủ để thiết lập nên án lệ. Ngược lại, cácthẩm phán phải xây dựng một giải pháp nhất quán mà họ khẳng định lại nhiều lần trongcùng một tình huống hay một tranh chấp mới tạo thành án lệ. Theo định nghĩa, án lệ là các phán quyết của tòa án. Nhưng câu hỏi đặt ra có phảibất cứ bản án nào cũng là án lệ? Để một bản án trở thành án lệ, phải đáp ứng các tiêu chívề tính lặp đi lặp lại theo thời gian, sự giống nhau của các giải pháp đề cập đến trongquyết định của tòa án.2. Giá trị pháp lý của án lệ Câu hỏi về giá trị pháp lý của án lệ đang gây tranh cãi “đây là quy tắc pháp lý cóhiệu lực bắt buộc hay chỉ là những quy tắc xử sự chung không có hiệu lực pháp lý ràngbuộc?”140. Vấn đề lặp đi lặp lại về tính hợp pháp của án lệ thường xuyên được đưa lênbàn cân tranh luận của các chuyên gia. Theo quan điểm nhất nguyên thì tính pháp lý của quy tắc được đánh giá trên mộttiêu chí duy nhất là những quy tắc nào xuất phát từ một cơ quan được trao quyền theoHiến pháp mới được coi là có giá trị pháp lý.138 G. CORNU, Vocabulaire juridique, 7e ed., Paris, PUF, 2005, p. 970.139 F. TERRE, Introduction générale au droit, 6 e ed., Dalloz, 2003.140 O. Dupeyroux, “La doctrine française et le problème de la jurisprudence source de droit », Mélanges G. Marty,Université des sciences sociales de Toulouse, 1978, p. 463 ; F. Zenati, « Clore enfin le débat », RTD. civ., 1992,« La jurisprudence aujourd’hui », p. 359 ; Xavier Pres, Les sources complémentaires du droit d’auteur français,Presses universitaire d’Aix-Marseille, 2004, p. 115. 87 Theo học thuyết Tam quyền phân lập của Montesquieu thì chỉ có những cơ quanlập pháp mới làm ra luật141. Theo Điều 5 BLDS quy định “cấm thẩm phán ban hành cácquy định mang tính lập pháp hay lập quy có hiệu lực áp dụng chung cho tất cả các vụviệc mà mình xét xử” 142. Cơ quan tư pháp chỉ có quyền xét xử bằng cách áp dụng phápluật và không tạo ra luật. Tuy nhiên, đó là tư tưởng của thời kì trước. Ngày nay, chức năng của thẩm phánđã phát triển và không bị giới hạn bởi việc áp dụng pháp luật đơn thuần nữa. Theo Belletthì “thẩm phán không còn là người phục tùng của luật pháp nữa, do đó không thể giới hạnvai trò phụ trợ của thẩm phán sau Cách mạng Pháp”143. Các phán quyết của tòa án có sứcmạnh thật sự, nó là kết quả của việc áp dụng các quy tắc là làm phong phú đáng kể chopháp luật. Do đó, việc tham gia vào quy định của pháp luật, chức năng truyền thống củanó là thực thi pháp luật đã đi đôi với chức năng xây dựng pháp luật như chúng ta đã thấyngày nay. Như vậy có thể nói án lệ có các chức năng đáng chú ý sau: i) Không chỉ áp dụng đơn thuần các quy phạm pháp luật mà còn làm rõ phạm vicủa chúng trong nhiều trường hợp phát sinh trong thực tế. Vì nhà lập pháp luôn duy trì ởmột mức độ tổng quát nhất định khi làm ra các quy phạm pháp luật để không phải đưa racác quy phạm pháp luật quá nặng nề và cụ thể theo từng trường hợp. Do đó, thẩm phánphải là “nhà lập pháp” trong những trường hợp cụ thể. ii) Để khắc phục những lỗ hỏng và những thiếu sót của luật như quy định tại điều4 BLDS Pháp. iii) Thích ứng với sự chuyển biến của xã hội và lấp đầy những khoảng trống phátsinh từ thực tiễn mới. Ngoài chức năng xét xử, quan niệm về các nguồn của luật cũng thay đổi theo thờigian. Việc thừa nhận quyền lực của thẩm phán đánh dấu sự ra đời của quan niệm đanguyên về nguồn của luật144, mức độ hoàn thiện của nguồn luật tỷ lệ thuận với mức độ tựchủ được thừa nhận trong các quy tắc của án lệ. Không có văn bản nào quy định một cách trực tiếp là án lệ là nguồn của luật tạiPháp. Tuy nhiên, Điều 4 BLDS lại có quy định “Thẩm phán từ chối xét xử khi cho rằngkhông có luật điều chỉnh hoặc thiếu quy định pháp luật hoặc quy định của pháp luật141 Montesquieu, De l’esprit des lois, Livre XI, chap. 6. - Et spéc, P. Raynaud, « La loi et la jurisprudence, des lu-mières à la révolution française », APD, « La jurisprudence », t. 30. Sirey, 1985, p. 61s.142 Article 5: Il est défendu aux juges de prononcer par voie de disposition générale et règlementaire sur les causesqui leur sont soumises. Tra cứu tại : https://www.legifrance.gouv.fr/codes/article_lc/LEGIARTI000006419284 (truycập ngày 21/11/2021).143 P. Bellet, « Servitudes et libertés du juge : les articles 4 et 5 du code civil français », Arguments d’autorité et ar-guments de raison en droit, Travaux du Centre national de recherches de logique, éd. Némésis, 1988, p. 145.144 John G ...